خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کوروش دیباج: تخت فولاد، گورستان تاریخی شهر اصفهان، نه‌فقط محلی برای تدفین بزرگان، که آیینه‌ای تمام‌نما از هویت فرهنگی، دینی، هنری و اجتماعی یک ملت است. این مجموعه تاریخی که قدمت آن به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد، در طی سده‌ها به یکی از مهم‌ترین محوطه‌های فرهنگی ایران بدل شده است؛ جایی که مفاخر علمی، ادبی، عرفانی و مذهبی ایران در دل آن آرمیده‌اند و هر سنگ‌قبر، هر تکیه و هر آرامگاه، روایتی زنده از تاریخ ایران‌زمین را در خود دارد.
با وجود این ارزش‌های استثنایی، تخت فولاد هنوز در فهرست میراث جهانی یونسکو جای نگرفته است؛ در حالی‌که از منظر معماری، خوشنویسی، مردم‌نگاری، آئین‌های مذهبی و تاریخ‌نگاری، واجد تمامی معیارهای یک اثر جهانی است. غفلت از ظرفیت‌های منحصربه‌فرد این گورستان تاریخی، از یک‌سو تهدیدی برای حفظ اصالت و یکپارچگی آن به شمار می‌رود و از سوی دیگر، فرصت بزرگی را از ایران برای حضور مؤثرتر در حافظه میراث جهانی می‌گیرد. ثبت جهانی تخت فولاد نه‌تنها حرکتی در جهت حفاظت فیزیکی، که گامی در راستای احیای جایگاه فرهنگی آن در سطح ملی و فراملی است.
در همین راستا، سه تن از برجسته‌ترین چهره‌های میراث فرهنگی کشور دکتر مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران، سید محمد بهشتی، عضو شورای‌عالی میراث فرهنگی و گردشگری کشور و دکتر محمدحسن طالبیان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، ابعاد مختلف اهمیت تاریخی، فرهنگی، هنری و اعتقادی تخت فولاد را تشریح کرد و ضمن بیان چالش‌های موجود، بر ضرورت ثبت جهانی، حفاظت یکپارچه و معرفی دقیق این مجموعه ارزشمند تأکید ورزید.
تخت فولاد از اینکه تبدیل به سایت تاریخی شود، هیچ‌چیز کم ندارد
حجت با تأکید بر ظرفیت کم‌نظیر تخت فولاد گفت: تخت فولاد یکی از نعماتی است که خدا به شهر اصفهان داده است. توجه امروز بشر به ظواهر قضایا است، همان‌طور که خداوند متعال در آیه ۲۷ سوره انسان می‌فرماید: “إِنَّ هؤُلَاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًا ثَقِیلًا”، یعنی آنچه که نزدیک و عجله پیش رو است بیشتر موردتوجه انسان عجول قرارمی‌گیرد و آنچه که دور از دسترس و عاجل است فراموش می‌کند.
وی ادامه داد: آنچه که یک مقبره را در بین همه آثار متمایز می‌کند، یادآوری انسان به جهان پس از مرگ است و اینکه این دنیا همچون کاروان‌سرایی است که باید به آن وارد شد و بعد از مدتی آن را ترک کرد؛ بدین جهت است که امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرمایند وقتی که خیلی خوشحال و یا اندوهگین می‌شوید به قبرستان بروید و ببینید اینها همه گذرا است و آنچه باقی است امر دیگری است، بدین جهت قرارگرفتن تخت فولاد در شهر اصفهان یک مائده الهی است.
رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران افزود: اما آنچه که از نقطه‌نظر میراث‌فرهنگی مکانی به نام تخت فولاد را شاخص می‌کند، تاریخی بودن آن است. به‌هرحال تخت فولاد یک سند تاریخی است؛ یعنی آثار و اسنادی در این قبرستان تاریخی وجود دارد که مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی قبل و بعد از اسلام است و از قرن چهارم به بعد آثار بی‌نظیری در این مجموعه تاریخی قرار دارد.
وی تأکید کرد: تخت فولاد محل ظهور انواع هنرهای موجود در بین بشر است. اولین جایی است که معماری که از هنرهای مهم ما است در آن تجلی پیدا کرده و در آثار متعدد در آن ساخته شده است؛ اما متأسفانه بسیاری از این آثار به دلیل تعرض‌هایی که در این پهنه تاریخی صورت‌گرفته، تخریب شده است به همین جهت باید در جهت احیای مجدد آن کار کرد.
حجت ادامه داد: تخت فولاد از نقطه‌نظر هنرهای تجسمی همچون خطاطی و حجاری که روی سنگ قبرهای آن نقش بسته، مرجع خوبی است که سیر تاریخی هنرها در کشور مورد ارزیابی تاریخی قرار گیرد. همچنین این مجموعه از نقطه‌نظر قرائت قرآن و از نوع ادعیه‌ای که در آنجا اتفاق می‌افتد، ظرفیت فوق‌العاده‌ای است که می‌تواند در عالم صوت موردتوجه قرار بگیرد. منتهی ما در تخت فولاد متوجه ظواهر امور هستیم و به حقیقت مقبره‌ها و افرادی که در آن به خاک سپرده شده‌اند توجه نمی‌کنیم.
وی افزود: ظرفیت پنهان فوق‌العاده‌ای در تخت فولاد وجود دارد همچون مجموعه شخصیت‌هایی که در آنجا به خاک سپرده‌اند. یادم می‌آید ابن بطوطه در سفرنامه‌اش می‌نویسد: «که من در هر شهری که وارد می‌شدم اول سراغ بزرگان زنده آن شهر و بعد سراغ مقبره بزرگانی که در آن شهر قبلاً بودند می‌روم.» و به نظر من شناسایی و معرفی بزرگانی که در سرزمین تخت فولاد آرمیده‌اند بسیار مهم و موردنیاز است که زندگی‌نامه و آثار این افراد برای نسل جوان بیش از گذشته معرفی شوند.
این معمار تأکید کرد: به نظر من تخت فولاد به‌عنوان یک محوطه تاریخی باید مورد مراقبت قرار بگیرد و بسیاری از زمینه‌هایش قابل‌احیا است. تخت فولاد از اینکه تبدیل به سایت و محوطه تاریخی شود، هیچ‌چیز کم ندارد و به معنای واقعی شبیه محوطه تاریخی بزرگ قابل‌اعتنا است و باید به آن مراجعه شود.
وی تصریح کرد: هم می‌توان جنبه‌های طبیعی این محوطه تاریخی را موردتوجه قرار داد و هم اینکه به این محوطه به‌عنوان پیونددهنده نسل امروز با نسل گذشته توجه شود؛ زیرا امروز بناهای تاریخی و موزه‌های ما محل اتصال بین جوان و گذشته‌شان نیست. گویا این آثار تاریخی دیگر اینکه فروغ و چراغ راه آینده باشند را ندارند؛ اما در مقابل، تخت فولاد دارای ظرفیت‌های اعتقادی، تاریخی، ادبی و هنری و… است که آن را تبدیل به یک اثر کاملاً منحصربه‌فرد کرده که موجب فخر اصفهان و همه کشور است.
ظرفیت جهانی محوطه‌ای فراتر از یک قبرستان
بهشتی شیرازی، با اشاره به هویت تاریخی تخت فولاد اظهار کرد: اگر ما پرسشمان این باشد که اصفهانی‌ها کی هستند؟ چه شخصیتی به لحاظ تاریخی دارند و دارای چه تباری هستند؟ یکی از مهم‌ترین اسنادی که برای این قضیه وجود دارد، گورستان‌های تاریخی همچون تخت فولاد است. به‌خاطر اینکه در این مکان‌ها شخصیت‌های برجسته سیر تاریخ شهر در آن مقابرشان را داریم و خود این مقابر دارای سنگ قبرهایی است که مستند است و همچون سند می‌ماند و مشخص می‌شود اصفهان در دامن این جماعت پدیدار و ساخته شده است. این مثل یک سند بسیار باارزش است.
وی افزود: تخت فولاد یک گورستان معمولی برای پاسخ‌های نیازهای روزمره شهر نیست؛ بلکه یک سند تاریخی است. ازاین‌جهت همچون هر سند تاریخی باید در حفاظت آن کوشا باشیم. اشخاصی که رفتارشان با گورستان تاریخی تخت فولاد در طی این دهه‌های اخیر یک رفتار نسنجیده و تهاجمی بوده، نگاهشان فقط به جنبه‌های کارکردی این مکان بوده و سایر جنبه‌های این گورستان تاریخی برایشان مهم نبوده است و به این مجموعه ارزشمند تاریخی بسیار سطحی و روزمره نگاه می‌کنند. وقتی همچنین نگاهی به مجموعه تاریخی ارزشمند همچون تخت فولاد می‌شود، به‌طورقطع به آن موضوع صدمات جدی وارد می‌شود. همچنان که این رفتارها طی دهه‌های اخیر صدمات قابل‌توجهی به تخت فولاد وارد کرده است.
رئیس سابق سازمان میراث‌فرهنگی کشور تأکید کرد: به نظر من تنها راه حفاظت از این مجموعه و مانع به‌روز این گونه اقدامات تخریبی و تعرضی در آن، معرفی است؛ یعنی ما گورستان تخت فولاد را به‌مثابه یک سند تاریخی مهم معرفی کنیم. اینکه شخصیتی همچون میرعمادی که به این اندازه از آن صحبت می‌شود، مزارش در تخت فولاد است. این درویش عبدالمجید طالقانی در واقع سرآمد شکسته‌نستعلیق نویس‌ها است که در تخت فولاد آرامیده است و بسیاری از افراد سرشناس، بزرگان، علما و حوزه‌های دیگر که در تخت فولاد به خاک سپرده شده‌اند و با معرفی تخت فولاد، عموم افراد جامعه متوجه بشوند وقتی قدم در این گورستان می‌گذارند، انگار در یک مجلسی وارد می‌شوند که در این مجلس همه آدم‌های بزرگ حضور دارند و باید ادب را در این مجلس به جا آورد.
وی افزود: حفاظت از میراث‌فرهنگی و بناهای تاریخی اصفهان فقط به وزارت میراث‌فرهنگی مربوط نمی‌شود. همه دستگاه‌ها در قبال آن مسئولیت دارند. هر دستگاهی نسبت به موضوع کار خودش یک میراث‌فرهنگی دارد. اگر قرار باشد میراث‌فرهنگی اصفهان را به وزارت میراث‌فرهنگی بسپاریم، نقش نهادهای متولی دیگر چیست؟ همه شهر اصفهان اثر تاریخی است. هر دستگاه‌ها و نهادی باید به میراث‌فرهنگی حوزه کار خودش مسئولانه نگاه کند.
بهشتی ادامه داد: تخت فولاد میراث‌فرهنگی هم حوزه خدمات شهری شهرداری اصفهان است. وزارت میراث‌فرهنگی باید مکان‌های تاریخی همچون تخت فولاد را شناسایی، مستندنگاری و ثبت کند و تحت پوشش حمایت قانونی قرار دهد؛ یعنی این تشخیص را باید وزارت میراث انجام دهد؛ اما امر حفاظت باید توسط خود شهرداری انجام گیرد و اگر خطایی کرد، باید وزارت میراث‌فرهنگی به آن هشدار و تذکر دهد و در صورت تکرار، از اهرم قانونی استفاده کند که مانع خسارت هر چه بیشتر به بنای تاریخی شود.
وی گفت: خوشبختانه اصفهان بخش‌هایی دارد که ثبت جهانی شده و من فکر می‌کنم که در پیوست با آن محدوده‌های تاریخی که ثبت جهانی شده‌اند، می‌تواند تخت فولاد هم جز این محدوده‌های تاریخی برای ثبت جهانی قرار بگیرد؛ اما این مستلزم اقدامات داخلی است. ما هر اثری را وقتی ثبت جهانی می‌کنیم؛ یعنی که در وهله اول به مرکز میراث جهانی این اطمینان را دهیم که تکلیف این اثر از لحاظ حفاظتی روشن است و همه‌جوره برای حفاظت آن حمایت‌های لازم صورت می‌گیرد و در وهله دوم همه دستگاه‌ها به نقش و وظایف خود در حفاظت از آن اثر جهانی آگاه باشند. در تخت فولاد هنوز این مقدمات به‌درستی اجرا نشده است. این مجموعه به شکل بالقوه می‌تواند جزو این محدوده که ثبت جهانی شده‌اند قرار گیرد؛ اما باید از شکل بالقوه به بالفعل در بیاید.
آنچه تخت فولاد را به عنوان یک اثر مهم جهانی تبدیل کرده است
طالبیان، با تأکید بر ارزش جهانی تخت فولاد گفت: مجموعه تاریخی، مذهبی و فرهنگی تخت فولاد بعد از قبرستان‌های مهم مسلمان جهان از جمله بقیع در مدینه و وادی‌السلام در نجف، یکی از مهم‌ترین و بااهمیت‌ترین قبرستان‌های مسلمان جهان است. این امر جدا از اینکه نشان می‌دهد. این مجموعه دارای ارزش ملی است، صحه بر ارزش جهانی آن می‌گذارد.
وی افزود: قبرستان تخت فولاد از این جهت دارای ارزش جهانی است که افراد به‌نام، نخبگان و سرآمدان جهان اسلام و تشیع در اینجا به خاک سپرده شده‌اند؛ بنابراین تخت فولاد از دید میراث ناملموس بسیار مهم است. ضمن اینکه اتفاقات زیادی در طول زمان در این مکان به وقوع پیوسته است که همگی خاطرات شهر اصفهان و شهروندان این شهر است.
طالبیان ادامه داد: تخت فولاد دارای سنت‌ها و آئین‌ها در گذشته بوده که برخی از آن‌ها فراموش شده‌اند و برخی‌ها ادامه دارد؛ بنابراین باید به تخت فولاد به‌عنوان یک محیط فرهنگی، یک موزه شهری، موزه به معنا پویا نگاه کرد. ضمن اینکه مجموعه تاریخی، مذهبی و فرهنگی تخت فولاد به لحاظ ارزش معماری دارای تکایا، آرامگاه‌های خانوادگی، آب‌انبارها و… است که از یک انسجام و دانش معماری در این حوزه برخوردارند که همه این بناها تک‌به‌تک از دید معماری بسیار ارزشمند هستند.
وی هشدار داد: متأسفانه در دوره‌های مختلف تاریخی و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بخشی از مجموعه تخت فولاد در اثر توسعه شهری دچار تعرض‌هایی شده و بخش‌هایی از بین رفته است؛ از جمله مصلی اصفهان که بر روی بخشی از مجموعه تخت فولاد ساخته شده و یا خانه‌سازی‌هایی که بر روی بخشی از این مجموعه صورت‌گرفته است. به همین جهت، متولیان امر باید در حفظ و حراست از اینکه به تخت فولاد تعرضی صورت نگیرد، بیش از گذشته حساس باشند؛ زیرا وقتی می‌خواهند اصفهان را تفسیر و معرفی به جهان در سطح ملی کنند، مجموعه تاریخی، مذهبی و فرهنگی تخت فولاد یکی از مجموعه‌های بی‌نظیری است که نباید اصفهان را بدون آن توصیف کرد.
وی در پایان گفت: دو موضوع درباره مجموعه تاریخی، مذهبی و فرهنگی تخت فولاد بسیار مهم است و باید در نظر گرفت: یکی موضوع اصالت و دوم موضوع یکپارچگی. باید از هر گونه اقدام که باعث ازبین‌رفتن یکپارچگی تخت فولاد می‌شود پرهیز کرد. همچنین باید کارهایی انجام دهیم که از اصالت مجموعه تاریخی تخت فولاد دور نشویم و در کنار آن بررسی کنیم در گذشته این مجموعه چگونه ایجاد و رشد کرده و تحولات دوران مختلف را پشت سر گذاشته و هم‌اکنون در چه وضعیتی است. بنابراین این سند جامع حفاظت و مدیریت باید کمک کند که بتوانیم این ارزش‌ها و اهمیت این قبرستان بسیار مهم جهانی و ایرانی و دوره اسلامی را بهتر حفاظت کنیم.
حال باید چه کرد؟
بررسی دیدگاه سه تن از برجسته‌ترین کارشناسان حوزه میراث‌فرهنگی کشور نشان می‌دهد که مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد از ظرفیت‌هایی برخوردار است که آن را شایسته قرارگیری در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌سازد. این گورستان نه‌تنها گنجینه‌ای از هنرهای معماری، حجاری، خوشنویسی و آئینی است، بلکه به‌مثابه سند هویتی شهر اصفهان، روایت‌گر تاریخ، اندیشه و فرهنگ افرادی است که نقش پررنگی در شکل‌گیری تمدن ایرانی‌اسلامی داشته‌اند. از منظر آکادمیک، اصالت و یکپارچگی این مجموعه در کنار حضور شخصیت‌های برجسته علمی، عرفانی، هنری و دینی، پایه‌ای محکم برای ثبت جهانی آن فراهم می‌کند.
بااین‌حال، نکته نگران‌کننده اینجاست که هنوز عزم و انسجام نهادی لازم برای آغاز فرایند ثبت جهانی تخت فولاد به‌طور جدی شکل نگرفته است. درحالی‌که موانع حفاظتی، تعرضات شهری، و نگاه صرفاً کارکردی برخی مدیران به این محوطه تاریخی، آن را تهدید می‌کند، ثبت جهانی می‌تواند ضمن تثبیت جایگاه بین‌المللی آن، راهکاری برای حفاظت قانونی، توسعه پایدار و معرفی شایسته آن به جهانیان باشد. امروز تخت فولاد نیازمند تصمیمی شجاعانه و اقداماتی منسجم است تا این میراث گران‌سنگ از سطح ظرفیت بالقوه به دستاوردی بالفعل برای ایران و جهان بدل شود.
